«Christus' kruis! De boom van het Kruis, die onafgebroken in bloei staat, draagt voortdurend nieuwe heilsvruchten. Daarom keren de gelovigen zich met vertrouwen naar het Kruis en putten uit het liefdesmysterie ervan moed en kracht om in het spoor van de gekruisigde en verrezen Christus te lopen. Zo is de boodschap van het Kruis in het hart van zovele mannen en vrouwen terechtgekomen om zodoende hun leven te veranderen. Een sprekend voorbeeld van deze buitengewone innerlijke vernieuwing is de geestelijke weg die Edith Stein heeft afgelegd. Een jonge vrouw op zoektocht naar de waarheid, dankzij de goddelijke genade die in stilte haar werk deed, werd een heilige en een martelares: we spreken over Theresia-Benedicta van het Kruis, die vandaag voor ons allen, van boven in de hemel, de woorden herhaalt die haar bestaan hebben getekend: Wat mij betreft, ik denk er niet aan mij op iets anders te beroemen dan op het kruis van onze Heer Jezus Christus (Gal. 6, 14)» (Preek van Paus Johannes Paulus II t.g.v. de heiligverklaring van zuster Theresia-Benedicta van het Kruis op 11 oktober 1998).

Edith Stein wordt op 12 oktober 1891 te Breslau (het huidige Wroclaw in Polen) in een Joodse familie geboren. Zij is drie jaar wanneer haar vader plotseling sterft. Haar moeder neemt dan moedig de leiding van een groot houthandelsbedrijf op zich, evenals de opvoeding van zeven kinderen. Doordat ze de gebruiken in de synagoge streng in acht neemt, is ze in de hele familie onbetwist degene aan wie iedereen een voorbeeld neemt. «Aan het voorbeeld van onze moeder konden we aflezen wat de ware manier was om ons te gedragen. Wanneer zij zei: dat is een zonde, gaf die term het toppunt van lelijkheid en gemeenheid aan en wij waren daar ondersteboven van». De kinderen van deze voorbeeldige vrouw zullen echter haar innige gehechtheid aan de joodse godsdienst niet delen. Weldra zullen de oudere broers van Edith alleen nog uit piëteit voor hun moeder aan de religieuze gezinsfeesten deelnemen.

De illusie van onafhankelijkheid

Vanaf de adolescentie wordt Edith atheïste. Ze zal daarover zeggen dat ze, op haar veertiende, «willens en wetens de gewoonte om te bidden heeft verloren» omdat ze alleen nog op zichzelf wilde bouwen, met als enige zorg haar eigen vrijheid in de levenskeuzen te laten gelden. Deze illusie van een volledige onafhankelijkheid van de mens ten opzichte van God is tegenwoordig wijd verbreid. De Heilige Vader ziet de oorsprong ervan bij Adam en Eva: «Het Boek Genesis beschrijft op zeer expressieve wijze het leven van de mens, wanneer het verhaalt dat God hem plaatste in de Hof van Eden, waarin in het midden de boom van de kennis van goed en kwaad stond (2, 7). Het symbool is duidelijk: De mens was niet in staat zelf te onderscheiden en te beslissen wat goed was en wat slecht, maar hij moest naar een hoger beginsel verwijzen. Onze eerste ouders koesterden door trots verblind de illusie oppermachtig en onafhankelijk te zijn en het te kunnen stellen zonder de kennis die van God komt» (Encycliek Fides et ratio, 14 september 1998, nr. 22).

De dorst naar het Ware

Via de studie filosofie en een veeleisende verering van de waarheid komt Edith stapje voor stapje dichter bij het volle licht. «De dorst naar de waarheid, zei ze, bleef bij mij het enige gebed». Ze schrijft ook: «Wie de waarheid zoekt, zoekt bewust of onbewust God». Op zoek naar de waarheid aangaande de mens, stort Edith zich op de studie psychologie. Teleurgesteld door het heersende scepticisme, sluit ze zich aan bij de school van de filosoof Husserl. Deze stelt als beginsel dat de waarheid noodzakelijk is, onveranderlijk en eeuwig; zij legt zich aan iedere intellegentie op. De tegenovergestelde opinie die de waarheid zou willen doen afhangen van degene die denkt, vertoont in haar ogen een ziekelijke neiging die in de buurt komt van de waanzin. Het Tweede Vaticaans Concilie brengt ons nu in herinnering dat «de intelligentie in staat is de begrijpelijkheid van de realiteit met echte zekerheid te bereiken, ook al wordt ze, tengevolge van de zonde, ten dele verduisterd en verzwakt» (Gaudium et spes, 15). Maar in weerwil van de hoge achting van Edith voor de wetenschap, zal ze, wanneer ze eenmaal is bekeerd, erkennen dat «het hart van het christelijk bestaan niet in de wetenschap, maar in de liefde zetelt» (vgl. Johannes Paulus II, preek voor de zaligverklaring van Edith Stein, 1 mei 1987). Bij haar zoektocht naar de waarheid wordt Edith geholpen door gebeurtenissen die door de Voorzienigheid zijn verordend. In november 1917, komt een van haar vrienden en medewerker van Husserl, professor Reinach, om in de oorlog. Oorspronkelijk Israëliet, heeft hij een jaar tevoren het doopsel ontvangen als

protestantse bekeerling, samen met zijn vrouw die een paar jaar later katholiek zal worden. Mevrouw Reinach doet op Edith beroep om de filosofische geschriften van haar man te classificeren. Aangezien ze de echtelieden in hun huiselijk geluk van nabij heeft gekend, vreest het meisje haar vriendin door verdriet terneergeslagen te zullen aantreffen. Zij heeft echter, gesteund door haar geloof in Christus, weldra aanvaard te delen in het lijden en de kruisdood van de Verlosser en een innige vredigheid is over haar gekomen. Het Kruis, dat tot in het diepst van haar wezen is doorgedrongen, heeft haar tezelfdertijd verwond en geheeld. Edith treft haar vriendin als van gedaante verwisseld aan, maar laat niets blijken van de gevoelens die haar beroeren, het gebeuren echter maakt een onuitwisbare indruk op haar. Eenmaal karmelietes geworden, zal ze een priester toevertrouwen dat het haar «eerste ontmoeting met het Kruis was, met de goddelijke kracht die zo'n ontmoeting verleent aan hen die het dragen. Voor het eerst verscheen de Kerk, geboren uit het Lijden van Christus en zegevierend over de dood, mij zichtbaar. Op hetzelfde ogenblik was het met mijn ongelovigheid gedaan, het jodendom verbleekte in mijn ogen, terwijl het licht van Christus in mijn hart ontbrandde: het licht van Christus begrepen in het geheim van het Kruis . Dat is de reden waarom ik, bij het ontvangen van het kloosterkleed, aan mijn naam die van het Kruis heb willen toevoegen».

Als het uur slaat

Op een dag koopt ze, uit zuiver intellectuele belangstelling, het boek van de Geestelijke Oefeningen van de H. Ignatius van Loyola. Ze komt er diep van onder de indruk en ze is de bekering nabij, maar ze kan niet besluiten de beslissende stap te zetten. «De boodschap van het geloof wordt aan velen gericht die haar niet tot zich nemen», zal ze aan het einde van haar leven schrijven, alsof ze nog altijd maar niet kon begrijpen dat ze zo lang heeft geaarzeld.

Het «uur van de genade» slaat in de zomer van 1921 als ze op vakantie is bij vrienden. «Op een dag, schrijft ze, legde ik bij toeval de hand op een nogal imposant werk. Het heette: Het leven van de Heilige Theresia (van Avila), door haar zelf geschreven. Ik begon te lezen en was meteen in de ban en hield niet meer op tot het eind. Toen ik het boek dichtsloeg, zei ik bij mezelf: dit is de waarheid!» Ze koopt terstond een katholieke catechismus en een missaal. Die bestudeert ze en maakt ze zich in korte tijd eigen. Dit zijn haar indrukken als ze voor het eerst een kerk binnengaat: «Niets vond ik vreemd: dankzij de studie die ik ervan had gemaakt, begreep ik de ceremonies tot in de bijzonderheden toe. Een eerbiedwaardig aandoende priester besteeg het altaar en droeg het Heilig Misoffer op met grote vroomheid. Na de mis wachtte ik tot de celebrant klaar was met zijn dankgebed... Ik volgde hem naar de pastorie en vroeg hem om het doopsel». De priester antwoordde enigszins beduusd dat een zekere voorbereiding vereist was om in de Kerk te worden opgenomen. Edith blijft aandringen: hij moet haar stante pede testen op haar kennis van het geloof. Daarop volgt een lange conversatie aan het slot waarvan de priester, vervuld van bewondering voor de genade die deze ziel ten deel is gevallen, niet langer wil wachten en de datum van de doop vaststelt op de dag van het Nieuwe Jaar 1922. Ter herinnering aan het boek dat voor haar bekering doorslaggevend is geweest, kiest Edith als doopnaam Theresia.

Wat zal haar bewonderenswaardige moeder en voorbeeldige Israëliete daarvan zeggen? Edith staat erop haar zelf het nieuws mede te delen; neerknielend, zegt ze eenvoudig: «Moeder, ik ben katholiek». Voor de eerste keer in haar leven ziet het meisje haar moeder huilen; voor beiden is het een hartverscheurend moment, maar ze blijven innig verenigd met elkaar. Uit piëteit blijft Edith zes maanden bij haar moeder en blijft haar begeleiden naar de synagoge, waar ze steeds beter begrijpt dat het Oude Testament zijn volle betekenis krijgt in het Nieuwe. Het ontroert mevrouw Stein haar dochter zo diep in gebed verzonken te zien: «Ik heb nog nooit iemand zien bidden zoals Edith».

De ware veiligheid

Wanneer het Derde Rijk wordt gesticht, in 1933, is Edith docent in Münster geworden. Op een avond, tijdens een ontvangst bij vrienden, hoort ze praten over massale vervolgingen van Duitse Joden. «Plotseling, zo schrijft ze, scheen het me duidelijk toe, dat de hand van de Heer zwaar neersloeg op zijn volk (het Joodse volk), en dat het lot van dit volk mijn deel werd». Een paar dagen later nam ze deel aan een ceremonie in de kapel van het Karmelietessenklooster in Keulen. Een priester geeft commentaar op het Lijdensverhaal van de Verlosser. «Ik wendde me innerlijk tot de Heer, vertelt Edith, en zei tegen Hem dat ik wist dat het Zijn Kruis was dat nu op het Joodse volk werd gelegd. De meeste Joden begrepen het niet, maar degenen die het wel begrepen, moesten het, in naam van allen, vrijwillig op zich nemen. Dat was wat ik verlangde te doen. Ik vroeg Hem alleen me te laten zien hoe het moest. Toen mijn overdenking ten einde was, had ik de innerlijke zekerheid dat ik was verhoord. Ik wist echter niet op welke manier mij het Kruis zou worden gegeven». Later zal ze tegen Moeder Priores van het klooster zeggen: «Wat de mens doet kan ons niet helpen, alleen het lijden en het lijden van Christus kan dat. Ik verlang ernaar daarin te delen».

De vervolging maakt het Edith voortaan onmogelijk in Duitsland les te geven. «Ik was bijna opgelucht dat ik ook door het gemeenschappelijk lot werd getroffen, zal ze later schrijven, maar natuurlijk moest ik nadenken over wat ik zou gaan doen». Er wordt haar een baan in Zuid-Amerika aangeboden zodat ze daarginds haar onderzoekswerkzaamheden zou kunnen voortzetten. Zij besluit daarentegen haar oude droom te verwezenlijken: «Was de tijd niet eindelijk gekomen om in te treden bij de Karmelietessen? De Karmel was nu al bijna twaalf jaar mijn doel... Ten langen leste begon ik het penibel te vinden nog langer te wachten. Ik was een vreemdelinge in de wereld geworden». Een paar jaar eerder reeds had zij aan haar geestelijk leidsman toestemming gevraagd om in te treden bij de Karmelietessen. Uit respect voor haar moeder en vanwege haar belangrijke onderwijsactiviteiten, had de priester geweigerd. Maar in 1933 waren de moeilijkheden die zich tegen Ediths roeping verzetten verdwenen: «Ik kon niet meer van nut zijn, schrijft ze. En zou mijn moeder mij niet liever in een klooster in Duitsland weten dan op een school in Zuid-Amerika?»

De familie van Edith is volslagen onwetend van haar beslissing. Beetje bij beetje begint Edith het een en ander aan haar broers en zusters te vertellen, waarbij ze hen verzoekt niets aan hun moeder te onthullen; zij zelf wacht op een gunstig moment om met haar te spreken. De eerste zondag van september biedt de kans waarop ze wachtte. Hier volgt het ontroerende verhaal door Edith zelf weergegeven: «Ik was alleen in huis bij mijn moeder die aan het raam zat te breien. Opeens stelde ze me de vraag waar ik zo lang op gewacht had: «Wat ga je in Keulen bij de nonnen doen? – Met hen samenleven!»

Moeder bleef doorbreien. Haar knot wol raakte in de knoop. Met haar bevende handen probeerde ze die weer ontwarren. Ik hielp haar daarbij terwijl ons gesprek verder ging. Van dat ogenblik af was de vrede uit huis weg. Er hing iets zwaar drukkends boven ons. Van tijd tot tijd probeerde mijn moeder nog de een of andere vraag. Gevolgd door een stilte. Mijn broers en zusters dachten zoals mijn moeder, maar wilden haar verdriet niet nog groter maken... De beslissing (om in te treden) was zo ernstig, had zulke ernstige gevolgen dat niemand met zekerheid kon zeggen wat de goede weg was... Ik moest in de volledige duisternis van het geloof die stap doen».

Waarom heeft hij God willen worden?

Op 12 oktober begeleidt Edith een laatste keer haar moeder naar de synagoge. Op de terugweg vraagt haar moeder: «Was de preek niet mooi? – Natuurlijk, moeder. – Men kan bij de joden dus ook vroom zijn? – Zeker wel, als men niets anders heeft leren kennen. – Waarom heb jij toch iets anders geleerd? Ik wil Jezus niets verwijten. Hij kan best een heel goed iemand zijn geweest. Maar waarom heeft hij God willen worden?» Edith begrijpt aan de toon van het gesprek dat het ogenblik om op deze vraag te antwoorden nog niet is gekomen: ze bewaart liever het stilzwijgen. «Op die dag, vervolgt ze, waren er een hoop mensen thuis. Onze gasten namen, de een na de ander, afscheid. Tenslotte was ik alleen met moeder in de kamer. Ze verbergt haar gezicht in haar handen en begint te huilen. Ik ging naast haar staan en drukte zachtjes dat eerbiedwaardige hoofd met grijze haren tegen mijn buik. Lange tijd zijn we zo blijven staan totdat ze naar bed wilde gaan. Maar die nacht hebben we geen moment de ogen dichtgedaan».

Op 15 oktober 1933, het feest van de heilige Theresia, doet Edith Stein haar intrede in het Karmelietessenklooster van Keulen, waar ze de naam zuster Theresia-Benedicta van het Kruis aanneemt. Lange tijd blijven de brieven aan haar moeder onbeantwoord... Vervolgens wisselen ze weer regelmatig brieven uit. Op 14 september 1936, feest van de Kruisverheffing, op het moment dat Theresia-Benedicta van het Kruis haar geloften hernieuwt, heeft ze opeens een heel duidelijke intuïtie: «Mijn moeder is dicht bij mij». Op dezelfde dag verneemt ze uit een telegram de dood van haar moeder, plotseling overleden in het uur dat de ceremonie plaatsvond. Enige tijd daarna ontvangt zuster Theresia-Benedicta van het Kruis met blijdschap haar zus Rosa die naar Keulen komt en tenslotte het doopsel ontvangt, lange tijd uitgesteld uit vrees de oude moeder nog meer te kwetsen. Rosa voegt zich bij Edith in het Karmelietessenklooster in 1938.

De vleugels van de engelen

Korte tijd later worden de twee zusters naar de Karmelietessen in Echt, in Nederland, gestuurd, om te voorkomen dat ze zouden worden gearresteerd en als Joden naar een kamp zouden worden gedeporteerd. Het gevaar is niet helemaal geweken. Zuster Theresia-Benedicta van het Kruis schrijft hierover: «Het is goed ons in deze dagen te herinneren dat armoede zelfs bestaat uit het ontberen van de clausuur. Wij hebben ons ertoe verbonden in kloosterlijke afgeslotenheid te leven, maar God heeft er zich op zijn beurt niet toe verbonden ons altijd binnen onze muren te laten. Hij heeft dat niet nodig, want hij bezit andere muren om ons te beschermen... Wanneer wij trouw zijn aan onze regels m.b.t. de clausuur, dan, mochten we op straat worden gezet, zou God zijn engelen sturen om ons te beschermen en hun vleugels zouden een veiligere omheining voor ons zijn dan de dikste en hoogste muren».

Op 11 juli 1942 sturen de leiders van de verschillende christelijke godsdiensten in Nederland aan de rijkscommissaris een telegram waarin zij zich verheffen tegen de deportatie van de Joodse gezinnen. Op 26 juli wordt een fel protest van gelijke strekking voorgelezen in alle kerken van het land. De nationaal-socialistische bezetters reageren krachtdadig. Ze arresteren alle katholieke Joden van Nederland, religieuzen en religieuzes inbegrepen. De vertegenwoordiger van Hitler laat er geen enkele twijfel over bestaan dat het om een repressieve maatregel gaat: «Gezien de katholieke bisschoppen zich hebben gemengd in een zaak die hen niet aanging, zullen alle katholieke Joden vanaf deze week het land worden uitgezet. Iedere vorm van protest zal nutteloos zijn». Op 2 augustus 1942 worden Edith en Rosa Stein gearresteerd en geïnterneerd in kamp Westerbork. Dit oponthoud te Westerbork schijnt te hebben geduurd van 5 tot

6 augustus. Het kamp telt twaalfhonderd katholieke Joden waaronder een tiental religieuzen. Ongeveer duizend worden er met zuster Theresia-Benedicta in de nacht van 6 op 7 augustus gedeporteerd. Bij die gelegenheid schrijft paus Pius XII eerst een krachtige protestbrief tegen de Jodenvervolging. Wanneer hij echter bedenkt dat zijn boodschap een nog grotere onderdrukking zou kunnen veroorzaken, ziet hij er vervolgens van af en verklaart tegenover iemand uit zijn naaste omgeving: «Het is beter naar buiten toe te zwijgen en in stilte, zoals voorheen, alles wat mogelijk is voor deze arme mensen te doen» (vgl. Pius XII, door Pascalina Lehnert, uitg. Téqui, 1985). De paus stelde inderdaad alles in het werk om de Joden te redden (vgl. Pius XII en de tweede wereldoorlog, door Pierre Blet s.j., uitg. Perrin 1997). Na de oorlog getuigden eminente Israëlitische persoonlijkheden dat zijn handelwijze tienduizenden personen het leven had gered.

«Ik ben blij om alles»

Zuster Theresia-Benedicta van het Kruis slaagt erin twee boodschappen naar het klooster te Echt te sturen. De eerste draagt noch een datum, noch enige plaatsaanduiding. We lezen daarin: «Ik ben blij om alles... Kennis van het Kruis kan men slechts verwerven als men werkelijk het gewicht van het Kruis, op zijn schouders voelt. Vanaf het eerste moment was ik ervan overtuigd en bij mezelf zei ik: «Ave Crux, Spes unica: Ik groet je, o Kruis, enige hoop!»

De tweede boodschap, gedateerd 6 augustus en verzonden uit Westerbork, barak 36, meldt: «Morgenvroeg vertrekt het eerste transport naar Silesië of Tsjechoslowakije... Tot op vandaag heb ik fantastisch kunnen bidden».

Een getuige die het geluk had aan de deportatie te ontsnappen, schreef: «Onder de gevangenen die op 5 augustus zijn aangekomen in kamp Westerbork, stak zuster Benedicta duidelijk af bij de rest, door haar vredige en kalme houding. Het geschreeuw, het geweeklaag en de staat van buitengewone angstige opgewondenheid van de nieuwkomers waren niet te beschrijven! Zuster Benedicta bewoog zich onder de vrouwen als een engel van vertroosting, waarbij ze de een tot rust bracht en de ander verzorgde. Vele moeders schenen te zijn vervallen in een staat van verslagenheid die grensde aan de waanzin; als verstomd zaten ze daar maar te zuchten waarbij ze de kinderen aan hun lot overlieten. Zuster Benedicta hield zich bezig met de kleine kinderen, ze waste en kamde ze, verschafte hun voedsel en het hoognodige aan verzorging. Al de tijd dat ze in het kamp verbleef, verleende ze om zich heen zo'n liefdevolle hulp dat men er zeer van onder de indruk was». Paus Johannes Paulus II verklaart de oorsprong van deze grote naastenliefde als hij zegt: «De liefde van Christus was het vuur dat het leven van Theresia-Benedicta van het Kruis in vlam zette... Het vlees geworden Woord was alles voor haar» (Preek bij de heiligverklaring, 11 oktober 1998). De heilige had geschreven: «Onze liefde jegens de naaste is maatgevend voor onze liefde voor God. Voor de christenen – en niet alleen voor hen – is niemand «vreemdeling». De liefde van Christus kent geen grenzen».

De lijdensweg van Edith Stein en haar zuster Rosa die tot het eind met haar meegaat eindigt in het kamp van Auschwitz. Daar vinden beiden op 9 augustus 1942 de dood, in een hartverscheurend drama dat alleen God bekend is. De datum komen we met zekerheid te weten door de Nederlandse staatscourant van 16 februari 1950, die de lijst van slachtoffers die door de deportatie zijn overleden bekendmaakt. We weten alleen dat de gedeporteerden, voor het vertrek van het konvooi naar Auschwitz, herhaalde malen ondervragingen en talloze pesterijen hebben moeten ondergaan. Op 9 augustus 1942 sluiten de ogen van de heilige zich voor het daglicht en gaat haar ziel wijd open voor de glans en luister van het eeuwig leven.

De H. Theresia-Benedicta van het Kruis heeft zich, eenmaal verzadigd van de goddelijke heerlijkheid, laten leiden door de hand van de hemelse Vader. Door en door vertrouwend op God, had ze dit fraaie gebed gemaakt: «Heer, laat mij zonder te zien op de wegen lopen die de uwe zijn. Ik wil niet weten waar U mij heen leidt. Ben ik niet uw kind? U bent de vader van de Wijsheid en ook mijn vader. Zelfs als U mij door de nacht heen leidt, leidt U mij naar U. Heer, wat U wilt geschiede: ik ben bereid, zelfs als U mij in dit leven nooit zou verzadigen. U bent de Heer van de Tijd. Doet U alles volgens de plannen van uw Wijsheid. Wanneer U zachtjes oproept tot opoffering, helpt U mij dan die te volbrengen. Laat U mij mijn kleine «ik» volledig voorbijstreven, opdat ik, aan mijzelf overleden, alleen nog leve voor U!»

Dat is ook de genade die we aan de allerheiligste Maagd Maria en aan de H. Jozef voor u vragen en voor allen die u dierbaar zijn, levenden en overledenen, in deze dagen waarin we het mysterie van de Dood en de Verrijzenis van Onze-Lieve-Heer vieren.

Dom Antoine Marie osb

Om het Blad van de Abdij Saint-Joseph de Clairval te publiceren in een tijdschrift, blad... of on het internetsite of een website te plaatsen, is een toelating vereist. Deze dient te worden aangevraagd per E-Mail or bij https://www.clairval.com.